آسیاب حیوانی؛
آسیاب شتر :
آسیابهای
حیوانی آسیابهایی بودند که با نیروی حیوان چرخ ودنده آن به حرکت در می آمد از قبیل
گاو ، قاطر ، شتر و الاغ .از آنجا که حیوان دور یک محور در مسیری دایره وار
می چرخید
بیشتر سازه آسیابها به شکل گرد بنا می شدند که سقف گنبدی بر روی آن اجرا می شد اما
سازه مربع شکل با سقف رومی ویا گنبدی نیز مرسوم بوده است
مهمترین
بخش آسیاب چرخ و دنده آن بود که می بایست کاملاً ماهرانه واز جنس چوب سخت مثل گردو
یا عناب درست می شد درگیر کردن چرخ دنده بزرگ با چرخ دنده متوسط
و متوسط
با چرخ دنده کوچک سرعت چرخش سنگ آسیاب را چند برابر می کرد به عنوان نمونه آسیاب
شتر ورزنه که توسط آقای قدرت محمدی احیاء شده با گردش یک دور
چرخ بزرگ
، چرخ متوسط
۶ دور چرخیده و
چرخ کوچک که به سنگ آسیاب وصل است را
۳۶ دور می چرخاند
. در منطقه رودشت اصفهان استفاده از آسیاب حیوانی به صورت
گسترده
مرسوم بوده است که بیشتر از نیروی گاو سیستانی که به تعداد زیاد در امر کشاورزی
استفاده می شد قابل مشاهده بوده که به این آسیابها ارگا ( یعنی آسیاب
گاوی)
گفته می شد .
تاریخچه ی
آسیاب ها :
وجود سازه های
قدیمی با معماری خاص با کارکرد تبدیل حبوباتی مثل ( گندم ،جو، ارزن ) به آرد وگرفتن
روغن از دانه های روغنی در بیشتر نقاط ایران قابل رویت می باشد .
شناخت
انسان از حبوباتی مثل گندم که سابق به شکل وحشی آن مصرف می شده دارای گذشته ای چند
هزار ساله می باشد از آن موقع نیاز انسان به ابزاری جهت خرد
کردن
وآردکردن دانه ها کاملاً محسوس می باشد استفاده از ساده ترین ایزار سنگی مانند یک
سنگ سخت که دارای کمی ا نحناء به داخل بوده ( مقعر) و یک سنگ جهت
سابش که
معمولاً گرد بوده به حل این قضیه کمک می کرده است اما به نظر می رسد این کار هم سخت
بوده و هم دست انسان نیزبه همان میزان در معرض سابش قرار
داشته
است ثابت بودن سنگ زیرین و حرکت یک سنگ دیگر بر روی آن یک امر بدیهی بوده که با کمی
تغییر شکل می توان از سختی کار کم کرد که شاید اختراع چرخ و محور به
حل این
معما کمک می کرده
شاید هم برعکس اختراع آسیاب به اختراع چرخ کمک کرده است
نهایتاً هردو سنگ را گرد وسخت انتخاب کرده فقط سنگ زیرین ثابت بوده و سنگ
رویی
با مجهز شدن به یک دسته چوبی بر روی سنگ زیرین قرار می گرفت وبا یک محوردر وسط به
راحتی بر روی آن می چرخید سنگ زیرین کاملاً صاف و بسته و سنگ رویی
دارای
سوراخی جهت خوراک دهی آسیاب بوده دانه از سوراخ میانی به میان دوسنگ لغزیده واز
اطراف آن آرد خارج می شد لبه دارکردن سنگ زیرین و ایجاد ناودانی بر روی
آن به
نگه داشت دانه ها بین دوسنگ تا خرد شدن کامل آنها و خروج آرد از یک مخرج،
از ریخت وپاش در این امرجلوگیری می کرد. این آسیاب نان یک خانواده را به صورت
روزانه
تامین می
کرده است وبا حفظ کارکرد خود در طول زمان تا چند دهه پیش نیز مورد استفاده قرار می
گرفته است اما افزایش جمعیت ، مشغله انسان ، کاربرد وسیعتر حبوبات
آردی و
نیاز به گرفتن روغن از دانه های روغنی ( برزک ، کنجد و….) توسعه درامرآسیاب و سوق
دادن آن به سمت یک حرفه و شغل را سبب شد
.
آس بادها (آسیاب های
/ بادی)، آس آب ها ( آسیاب های آبی)، ار گاها (
آسیابهای گاوی یا حیوانی ) همگی زاییده این توسعه
وفنی شدن فکر انسان می باشد فقط بهره گیری از پتانسیلهای منطقه
ای و
بومی نوع آسیاب را انتخاب می کرد آسیابهای بادی سیستان با توجه به بادهای
۱۲۰ روزه شدید پا
گرفته است آسیابهای آبی شوشتر ودزفول و کنار رودخانه ای سراسر
ایران به
علت وجود رودخانه وآب خروشان شکل می گیرد ضمن اینکه استفاده از آب قنات و آبهایی که
دارای شتاب کافی نبوده نیز با ایجاد یک مخزن استوانه ای شکل جهت
ذخیره
وافزایش پتانسیل آب به اسم تنوره می توانسته توربین آسیاب را به حرکت درآورد . علی
رغم وجود آسیابهای آبی وبادی در یک منطقه ،استفاده از آسیابهای حیوانی
نیز به
صورت گسترده مورد استفاده بوده است که علت آن فصلی بودن رودخانه ووزش باد، نیازبه
حجم بیشترآرد ، ودردسترس وراحتر بودن آسیابهای حیوانی بوده است .
تهیه و تدوین احمد شهباز ورزنه
|